Sztuka wobec metafizyki

Motywy wyrastające z inspiracji pozaempirycznych, obejmujących wszystko to, w co ludzie na przestrzeni wieków wierzyli, rozmaite wyobrażenia i przekonania, świat metafizyki i religii, obecne są w sztuce od jej zarania i stanowią bogaty obszar artystycznych eksploracji. Od bardzo dawna też, bo przynajmniej od epoki renesansowego humanizmu i okresu reformacji religijnej w Europie, w sztuce Zachodu obecne jest wyraźne napięcie pomiędzy postawami twórców, którzy na różne sposoby odnoszą się do potrzeb oraz intuicji metafizycznych i religijnych człowieka. Napięcie to wynika z uniwersalnego, ponadczasowego dylematu, z pytania o możliwość istnienia sfery metafizycznej. Odpowiedź na to pytanie przekracza kompetencje empirycznego poznania, pozostawiając artystom jedynie możliwość wyrażania swojej wiary w preferowany obraz rzeczywistości. Głęboka polaryzacja światopoglądowa, skorelowana z globalnymi mechanizmami obiegu, selekcji i algorytmicznie reglamentowanego dostępu do informacji, stwarza zarówno artystom jak i badaczom sztuki niezwykle trudne warunki działania. Skłania do zamykania się w partykularnych perspektywach i utrudnia wszelkie próby całościowego ujmowania zjawisk świata sztuki. W tym kontekście szczególnie cenne wydają się być wszystkie inicjatywy naukowe i artystyczne skierowane niejako wbrew tym ogólnym tendencjom, zmierzające do przywracania możliwie najbardziej zobiektywizowanego i całościowego ujmowania dynamiki zjawisk artystycznych dla odnajdywania w nich metafizyczności. Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce jest właśnie takim zestawieniem nie tylko różnych perspektyw filozoficznych, ale i różnych instrumentariów badawczych. Teksty zostały zebrane w trzech działach odpowiadających różniącym się od siebie postawom autorów.

W części zatytułowanej Obserwacje spotykają się ze sobą trzy spojrzenia, których autorzy starają się o bezstronne, syntetyczne ujęcie niezwykle złożonej i wielowymiarowej problematyki metafizyczności przy zastosowaniu odmiennych metod opisu.

Marginesy transcendencji w sztuce współczesnej Grzegorza Sztabińskiego to tekst pisany z pozycji filozofia i antropologa kultury. Autor poddaje analizie tezę o atranscendentnym charakterze sztuki współczesnej i przywołuje dzieła awangardowych ikonoklastów dążących do transcendencji poprzez redefinicję języka sztuki. Sztuka postmodernistyczna jest tu natomiast interpretowana jako narzędzie zacierania granic pomiędzy elementami wizualnymi kierującymi ku transcendencji a codziennością. Sztabiński krytycznie ocenia jednak koncepcje przesadnie akcentujące ostry podział na sztukę i religię, wskazując na kluczową rolę zjawisk o charakterze pogranicznym.

Paweł Możdżyński w swoim tekście Transgresyjne sacrum we współczesnych sztukach wizualnych. Próba typologii akcentuje właściwy sztuce współczesnej imperatyw przekraczania wszelkich granic estetycznych, etycznych i obyczajowych. Wbrew utartym schematom autor nie skupia się na krytyce taktyki dekonstrukcji i szokowania, ale w prowokacji artystycznej widzi sposób na odzieranie widza ze szkodliwych złudzeń blokujących mu drogę do prawd uniwersalnych. Możdżyński dostrzega w sztuce ponowoczesnej szerokie i zróżnicowane spektrum reprezentacji idei sacrum. Wymienia sacrum mistyczne, sacrum pustki ufundowane na doświadczeniu nicości, sacrum ciała, sacrum natury, sacrum kobiece i sacrum śmierci. W tej perspektywie sacrum w sztuce współczesnej nie zanika, ale silnie funkcjonuje jako sacrum heretyckie, synkretyczne i zindywidualizowane.

Tekst Śmierć! Zakatrupcie ją, pozwólcie jej zdechnąć! (Francis Picabia) Stanisława Rukszy jest polemiką z tezą o „duchowej kapitulacji” ponowoczesności premiującej idee sukcesu i doczesnego spełnienia osiąganego przy równoczesnym wyparciu tematów granicznych, w tym szczególnie tematu śmierci. Ruksza wskazuje, że niejako specjalną enklawą współczesności jest sztuka, która nie unika pytań granicznych uporczywie stawiając nas wobec pytań o kwestie przypadku, losu, tajemnic seksualności, cierpienia i wreszcie konieczności śmierci. Autor odrzuca przy tym proste podziały światopoglądowe i przeczy narracji o rzekomym zwrocie postsekularnym w sztuce współczesnej, przekonując, że w rzeczywistości nigdy nie odeszła ona od motywów egzystencjalnych i metafizycznych.

Druga część tomu nosząca tytuł Konstatacje obejmuje teksty powstałe przy spojrzeniu z nieco innej perspektywy. Artykuły te napisano w sposób bardziej zaangażowany i bliższy konkretnym postawom artystycznym. Są to głosy mówiące o sztuce bazującej na konstatacji tajemnicy, o twórczości wynikającej z imperatywu immanentnie związanego z kondycją człowieka, zmuszającego do stawiania pytań natury metafizycznej. To jednak rozważania dalekie od formułowania jednoznacznych odpowiedzi.

Część tę otwiera tekst Lecha Majewskiego I-PHONE 33. Nie posiada on struktury artykułu naukowego. Reżyser, pisarz i artysta sztuk wizualnych, zbiera w refleksji i wiąże szereg myśli dotyczących natury medium filmowego i szczególnej roli jaką może ono odgrywać. Pisze o kryzysie „poezji obrazu” i współczesnej kulturze przesyconej przymusem ruchu, biegu i walki, który definiuje jako ucieczkę człowieka od samego siebie i od fundamentalnych pytań. Tej „ucieczce od własnego oblicza” autor przeciwstawia bezruch i twórczą kontemplację prowadząca do „umitycznienia” jednostkowych doświadczeń. To ono właśnie jawi się twórcy jako czynnik pozwalający na powrót do symbolicznego i eschatologicznego wymiaru ludzkiej egzystencji. Dlatego Majewski skłania się w swoich filmowych obrazach ku morfologii mitu a nie faktografii, koncentrując się nie tyle na wizualnej powierzchowności, ile na duchowej istocie dzieła sztuki.

Roman Lewandowski w tekście „Księga jest ziemią obiecaną”. Kilka uwag o postsekularnych wątkach w twórczości Andrzeja Szewczyka przedstawia natomiast wnikliwe studium praktyki artystycznej jednego niezwykłego twórcy. Ujawnia charakter tekstualno-malarskiej fascynacji artysty komponentami światła i przestrzeni owocującej aktualizacjami – odtworzeniami „idei wielkiego pisma” o judeochrześcijańskiej, ale i alchemicznej, manichejskiej czy dalekowschodniej proweniencji.

Karolina Zychowicz w „Obie mówią o tym samym, tj. o śmierci”. Dyskusje wokół wystaw A me stesso i Co widzi trupa wyszklona źrenica analizuje dwie niezwykle ważne wystawy, które odbyły się symultanicznie w warszawskiej Zachęcie w 2002 roku, a zatem u początku okresu, którym się w naszych badaniach zajmujemy. Kuratorowana przez Grzegorza Kowalskiego, zbiorowa prezentacja Co widzi trupa wyszklona źrenica, pokazująca swobodne odpowiedzi artystów z kręgu jego pracowni na cytat z Króla-Ducha Juliusza Słowackiego, zainspirowana została myślą autora drugiej wystawy – Jacka Sempolińskiego. Podczas gdy pokaz artystów z kręgu sztuki krytycznej silnie oddziaływał m. in. obrazami udręczonej cielesności, A me stesso Sempolińskiego stanowiła autotematyczną, intymną rozprawę artysty ze śmiertelnością na – przynajmniej pozornie – zupełnie innej płaszczyźnie. Karolina Zychowicz sięgając do refleksji Jacka Sempolińskiego nad religijną sztuką hiszpańską XVI i XVII w., dowodzi jednak jak silnie powiązane są ze sobą obydwie obecne na wystawach postawy.

Rozważania o innej ekspozycji zawiera tekst Bernadety Stano Sztuka i tá metá tá physiká. Jej artykuł jest krytycznym spojrzeniem na wystawę Sztuka i metafizyka. Postawy i strategie 2000-2020 kuratorowaną przez piszącego te słowa i zrealizowaną przez zespół badawczy Wydziału Sztuki UP w Krakowie w ramach projektu, którego częścią jest także niniejsza publikacja. Autorka opisuje wrażenia z ekspozycji polemizując z koncepcją prezentacji i starając się ocenić na ile spełnione zostały założenia możliwie kompleksowego i pluralistycznego przeglądu polskiej sztuki dwóch ostatnich dekad na różne sposoby związanej ze światem pojęć z obszaru metafizyki.

Część Świadectwa jest natomiast zbiorem głosów wprost afirmatywnie odnoszących się do artystycznych reprezentacji sfery metafizycznej. Część z nich opowiada się wręcz za formatami twórczości i krytyki artystycznej powiązanymi z wrażliwością religijną, co wydaje się być próbą współczesnego nawiązania do rozumienia sztuki rodem z lat 80-tych XX wieku, z okresu stanu wojennego w Polsce i ponownego zbliżenia sztuki współczesnej do paradygmatu chrześcijaństwa.

Aldona Michalik w tekście O poznaniu prawdy i różnych sposobach postrzegania. Własna metodologia badawczo-dydaktyczna powraca do podstaw ontologii klasycznej odnosząc ją do dzieła sztuki. Autorka wskazuje na konieczność powrotu do rozważania wartości fundamentalnych i oceny dzieł sztuki w kategoriach „uobecniania prawdy” rozumianej transcendentnie i metafizycznie. Autorka proponuje także pewną konkretną „procedurę” współdziałania w procesie dydaktyki sztuki.

Tekst autorstwa Rafała Solewskiego, Reklama sacrum czy metafizyka współobecności? Na kanwie wystawy Metafizyka Obecności w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie, ponownie sięga do refleksji na temat wystawy. Tym razem jest to jednak prezentacja wyraźnie związana z chrześcijaństwem, nastawiona na pokazanie w miarę jednorodnego pod względem stosunku do sacrum zespołu dzieł artystów ze środowiska krakowskiego.

Stosowane Sztuki Katolickie to zapis rozmowy, którą przeprowadziłem z Rafałem Solewskim dla rozwinięcia jego refleksji towarzyszących wystawie Metafizyka Obecności. Rozmówca bazując na konstrukcie „stosowanych sztuk społecznych” Artura Żmijewskiego zarysowuje w niej ideę swoistego dostosowania sztuki odsłaniającej sacrum do warunków współczesności. Dochodzi tutaj do niezwykłego, ale jak się wydaje dobrze umotywowanego utożsamienia określenia katholikós z określeniem „społeczne”, a tekst jest w istocie propozycją zobaczenia na nowo sztuki religijnej jako pełnoprawnego komponentu sztuki współczesnej.

Oddajemy zatem w Państwa ręce publikację nieco eklektyczną w formie, opartą o zasadę zestawiania niekiedy odległych metod badawczych i perspektyw światopoglądowych. Podobnie jak w przypadku organizowanych przez nasz zespół badawczy wystaw, także i tutaj spotykają się autorzy rzadko albo zgoła wcale nie zestawiani ze sobą do tej pory. Tom uzupełniony jest o zestaw reprodukcji dzieł, które wybrane z setek realizacji artystycznych analizowanych w toku naszych badań wydają się być reprezentaywnymi dla najistotniejszych tendencji obecnych w tym zakresie w sztuce polskiej ostatnich dwóch dekad.

Mamy jednocześnie przekonanie, że przyjęta konstrukcja książki jest w obecnym kontekście badań nad sztuką rozwiązaniem optymalnym i że pozwala ona rzucić nowe światło na niezwykle złożony obszar sztuki powstającej z rozmaicie ukierunkowanych inspiracji sferą metafizyczną.

Ze wstępu do monografii, Ł. Murzyn

Książka dostępna jest w księgarni Wydawnictwa Naukwego UKEN: https://ksiegarniaup.pl/sztuka-wobec-metafizyki-postawy-i-strategie-lat-2000-571071